Kategoria: Patrimonio-Erandio-EUS

Erandioko Andra Maria eliza estilo gotiko berantiarreko eraikin bat da, XVI. mendearen erdialdekoa. Hiru nabe mailakatu dauzka, lau ataletan banatuta. Atal horiez gain, badauzka transeptua eta gurutzadura, burualde oktogonalekoa, nahiz dorre-ataria oinaldean. Nabeek gurutzeria-ganga dute estalkitzat. Tenpluaren kanpoaldean Martiartu leinuaren ehortz-lekua dago, Bizkaiko hilobi-eskultura gotikoko ale bikainetako bat.

Dorre-ataria tenpluaren oinaldearen erdian kokaturik dago, eta elementurik nabarmenena da, monumentu militar baten itxura dauka eta. XVI. mendearen hasierako lan bat da, dorre-atari-gotorlekuen tipoarekin bat datorrena. Bere koroa dotoreagatik nabarmentzen da: gorputza matakanez osatua du, eta kuboak ditu izkinetan; Errege-erregina Katolikoen estiloko bolak dauzkan gailurreria ere badu.

XVII. mendean hasierako eliza zabaldu egin zuten, eta egungo eraikina eratu.

Dorre hau defentsa-eraikuntza bat da, Unbe mendiaren hegalean kokaturik dagoena, Udondo ibaiaren ibarra mendean duela. Martín Ortiz de Martiartuk eraikiarazi zuen XIV. mendearen amaieran edo XV. mendearen hasieran. Gaur egungo dorrea XVI. mendearen lehen laurdenean eraberritze baten ondorio da.

Hasierako dorretik, hegoaldeko fatxadan lehen bi solairuei dagozkien hormak eta ekialdera eta mendebaldera begira daudenen hormen erdiak gordetzen dira. XVI. mendean egin zen lana harlanduz tamaina handiko kubo bat eraikitzea izan zen, eta, ondorioz, dorre gotikotik geratzen zena estalita geratu zen.

XVI. mendeko dorreak elementu errenazentistak dauzka, eta nabarmenena erremateko gailurreria da (mentsula bikoitzeko frisoa, mentsulek balaustrada bati eusten diotela, eta kuboak kantoietan). Badauzka, halaber, Behe Erdi Aroko elementu batzuk ere: bao konopialak eta arku zorrotzeko sarbidea.
Ondoan, San Antonio Paduakoaren ermita dago, 1658koa, diseinu barroko egoki bat duen ermita bat.

Erandioko higiene- eta osasun-neurrien aldaketa irudikatzen du. Inguru horretan bizi izan zen koleraren azken epidemia XIX. mendearen amaieran gertatu zen. Herriko neurri higienikoak aldatu behar ziren eta, horregatik, udalak arropa garbitegi hau eraiki zuen 1893an Casto de Zabala obra maisuaren eskutik. Fatxada nagusia babesten duten erremate edo apaingarriak ditu elementu nabarmengarritzat, elementu hori kontserbatzen duten ikustegi bakarretako bat izanik.

Arropa garbitzeak biztanleen osasungarritasun-ohiturak hobetzera bideratutako neurri ugarietako bat izan zen, eta ezinezkoa zen, ur-hornidura mugatua baitzen. Gainera, edateko ura har zitekeen auzoko iturri bakanetakoa zen; izan ere, itsasgorekin jasaten zituen uholde etengabeen ondorioz, urak gazitasun kontzentrazio handiak zituen. Garbitegiak funtzio hori izango du 1970eko hamarkadara arte.

Altzagako auzoa proletario eta industriala dela ulertzeko ikonoetako bat da. Gaur egun, Nerbioi itsasadarreko udalerrietan  geratzen dan mota horretako ikustegi bakarra da. Ia, eraiki zenean bezala mantendu da, itsasadarraren eskuinaldeko industrializazioaren testuinguruan sortuz.

Ontzigitazarako Sozietate Espainiarreko elkartean lan egiten zuten bazkide-talde batek eraiki zituen 1923an, kooperatiba-erregimenean, eta Ángel Libano udal-arkitektoak diseinatu zituen estilo neoeuskaldunean. Nabarmentzekoak dira fatxada nagusiak zeharkatzen dituzten itxurazko bilbadurak, ageriko harlangaitzezko zokaloak, koreak eta sarrera nagusia, portale gisa. Etxe eraikin honek hirigintzari dagokionez lorategi hirien eredu ingelesa erakusten du, baita “siendlung” delakoen Europa erdialdeko eredua ere.

“Etxe merkeak” izenez ezagutzen dira, eta XIX. mendearen amaieratik Erandion gertatzen ari zen langile-etxebizitzaren pilaketaren eta gabeziaren ondorio dira. Ez da kasualitatea gain batean egitea, itsasadarreko itsasgorak saihesteko.

Erromatarren garaian distira handia lortu zutenetik, ur-errotak energia hidraulikoa hornitzeko iturri nagusietako bat izan ziren burdinola ekoizteko eta aleak ehotzeko, Erdi Aro osoan, eta asko XX. mendera arte egon ziren martxan Bizkaian.

XVII. mendeaz geroztik Erandion erroten datuak baditugu ere, ziurrenik aspalditik eegon ziren. Erdi Aroan, ur-erroten monopolioa Asua eta Martiartu jaunek menderatzen zuten nagusiki, herriko leinu garrantzitsuenek, XVII. mendean hala izaten jarraituko du, eta hau gertatzen ez zenaen  handiki baten esku zegoen.

Erandioko errotei buruz ditugun lehen informazioak hainbat errentamenduri buruzkoak dira. XVIII urtean 100 dukat inguru izango dira. Horrela, dokumentatutako 7-8 errota egongo dira, XVII. mendearen erdiaren eta XVIII. mendearen amaieraren artean.

Gaur egun, Erandion ur-errotaren bat egon zela dakigunean, baserri bat egoten da, eta, batzuetan, iturriek jasotzen duten errota zaharraren izena izaten du. Erandion egon ziren zortzi errotetatik 7 Gohierri auzoan daude. Horietatik 6 Gobela ibaiaren arroko erreketan daude, 1 Udondo ibaiaren arroan, eta beste bat Asua auzoan, euren urek Asua ibaia elikauz.

Asuako errotari dagokionez, 1582an iturrietan agertzen den Leurako errota da. XIX. mendean, errotak 753 m2 inguruko azalera zuen, eta horietatik 350 inguru hartzen zituen errota-etxeak. Azken errotaria Vicente Gaztañaga izan zen, eta 1955ean hil zenetik, errotak funtzionatzeari utzi zion.

Gohierriko errotei dagokienez, gehienak Urederra errekan zeuden (testu batzuetan Azkaiturri edo Ascaiturri gisa agertzen dira), eta erreka horrek Bolue errekan isurtzen ditu urak.

Ibaian gora zegoena Errotabarriko errota zen, eta 1669ko dokumentuetan agertzen da. Errekaren bideari jarraituz, hurrengo errota Aja-Errota da (iturri batzuetan Asse Errota, Aixerrota edo Aizerrota). Desagertuta dago, baina ipar-mendebaldeko hormaren aztarnak daude, 60 metro inguruko lodierakoak.

Ondoren, Goikoerrota aurkituko dugu (Goikorta, Goycoerotaeta, Goyco Errota edo Goicoerrota ere deitua). 1558ra arte funtzionatu zuen eta bere azken errotariak Antonio Arguinchona eta Pakitxe Abarrategui izan ziren.

Urederratik behera dagoen laugarren errota Bekoerrota da (Bezkorta edo Becoerrota ere esaten zaio), Goikoerrotatik zetorren ubide bat zuena eta 1,35 cm-ko antepara zilindriko batera heltzen zena. Azken errotariak Berrnardo Ormaechea eta Martina Sagasti izan ziren.

Urederrako bosgarren errota gobelaerrota da (Gollorta izenez ere ezaguna). Errota horrek Bekoerrotatik ubide baten bidez zetorren urak aprobetxatzen zituen, harlangaitzezko akueduktu goratu txiki batetik igaroz. 1896an, Villaríaseko markesarena zen. 1968. urtera arte funtzionatu zuen.

Gohierri auzoko seigarren eta azken errota Bolue da (Bolinchu, Bolintxu, bolunchu, Botachu edo Errotatxu ere esaten zaio), gaur egun desagertuta dagoena. 1966ra arte funtzionatu zuen.