Egilea: jugena

Euskadiko Plazan hasiko dugu ibilbidea, Erandioren edo Erandiogoikoren bihotza izana aro industriala arte. Zalantzarik gabe, obra garrantzitsuena Andra Mari elizada, historian zehar hainbat aldaketa izan dituen XV. mendeko tenplu gotikoa. Oinetan aurreratutako dorrea eta bi aldeetako zurezko arkupeak nabarmentzen dira hartan. Hiru portada gotiko dauzka, arkiboltez eta kapitel leunak dituzten zutabe txikiz osatuak. Oinetako harresian apuntatutako arkosolium batean Mayor de Zamudio eta Martín Ortiz de Martiartu senar-emazteen hilobia dago, haien harrizko busto banarekin. Idazkun batek bi pertsona horiek identifikatzen ditu, tenpluaren eraikuntza ordaindu zutenak, eta oheko armarriek haien leinuak.

Zentro honetatik gertu antzinako udaletxearen eta eskolen eraikina aurkituko dugu, Casto de Zabalak 1889an diseinatua herriko zentro administratiboa izan zedin. Handik metro gutxira antzinako hilerria dago, zeinaren portada 1881ean diseinatu zuen Francisco Ciriaco de Menchacak.
Leku honetatik aurrera, eta Agirre eta Lekube J.A. plazatik abiatuta, Magdalenako errepidea hartuko dugu, belardi eta baratze artean izen bereko santutxora eramango gaituena. Eraikin txiki hau otoitzera eta eskaintzak egitera bideratutako gurtza-lekua da; kaperaren aurretik igarotzean txanpon bat jaurtitzea izaten zen garai batean eskaintza.
Handik 50 metro ingurura San Kristobalen ermita aurkituko dugu, Goierri auzoan aurkitu ditzakegun hiruretako bat. XVII. mendeko eraikin barrokoa da, baina, 1957an egindako azken erreformaren ondoren, iparraldeko harresia baino ez du kontserbatzen jatorrizko egituratik. Antzina, jaia abuztuko lehen igandean ospatzen zen, baina gaur egun uztailaren 10era aldatuta dago.

Errepidean aurrera jarraituz, Goierriko antzinako eskoletatik pasatuko gara, Juan Carlos Guerra udal arkitektoak 1932an diseinatuak, euskal estilo berrikoak.
Magdalenako errepidearen eta Leioa-Unbe errepidearen (BI-2731) arteko elkargunera iritsi gara. Bide hau gurutzatu eta gero, Goierri-Martiartu errepidea hartu, eta hark Arruinaga eta Urederra erreken ondoan eramango gaitu, baserriz zipriztinduak, horietako batzuk antzina errota izanak, Martiartu dorrera iritsi arte. Bidea bi adarretan banatuko da bertan; bata Martiartutarren Dorreraino doa eta besteak Goiko Torreraino eramango gaitu, udalerriko zaharrena.

Lehen aukeraren alde egiten baldin badugu, bideak Gobelarrota baserriraino (Gollorta izenez ere ezaguna) eramango gaitu; han, erota bat egon zen garai batean, Urederra errekako ura baliatzen zuena, Bekoerrotatik, handik metro gutxira zegoen beste baserri batetik, zetorren kanal goratu txiki baten gaineko ubide baten bidez. 1896an Villaríasko Markesaren jabego ziren, Martiartutarren leinuko oinordekoa, baina 1968an funtzionatzeari utzi zioten.

Errotak atzean utzita, Goierri auzoko hirugarren ermitaraino iritsiko gara, Paduako San Antoniorenera. XVII. mendean eraiki zen, Ortiz de Asua familiarentzat kapera pribatua izateko; familia hori zen Martiartuko dorrearen jabe, hala ebatzi zuelako bere testamentuan kideetako batek: Juan Ortiz de Asua Guecho y Martiartuk, hain zuzen ere. Haren seme eta oinordekoak, On Diego de Asua Guecho y Martiartuk, gauzatu zuen obra 1658an, eta, hala jasota gera zedin, honako hau dioen idazkuna jarri zuen armarriaren azpian:
ESTA ERMITA HIZO HACER POR SU DEBOCION D. DIGº DE ASVA GVECHO y MARTTU. DVEÑO I SR. DE LAS MISMAS CASAS SIENDO DIPUDO DE VIZª EL AÑO DE 1658.
(ERMITA HAU EGINARAZI ZUEN BERE DEBOZIOARENGATIK D. DIGº DE ASVA GVECHO y MARTTUK. ETXE HAUEN JAUN ETA JABE BIZKAIKO DIPUTATU IZANIK 1658. URTEAN.)

Leku honetatik Martiartutarren dorrea miresteko aukera daukagu, monumentu izendatua 1995ean. Defentsarako eraikina da, Udondoren ibarra mendean hartzen duena. Dorrea leku estrategikoan dago, eta Plentzia eta Bilbo arteko bideak kontrolatzen ditu, barruko beste batzuez gain. Haren fisionomiak XVI. mendeko eraikina dela pentsarazten digu, zeinean erremate dekoratiboa nabarmentzen den, baina haren harresiek aurreko etapa batekoa dela pentsarazten digute, XIV. eta XV. mendekoa. Hareharrizko blokez eraikita dago, eta horietan itsas jatorria duten era tertziarioko fosilak ikus daitezke.

Geure urratsetan atzera egin eta bigarren bideari lotuta, XVII. mendeko edo antzinagoko baserri kopuru handiena aurkituko dugu, batzuk hondatuta eta beste batzuk ondo kontserbatuta. Bidean aurrera Ugarte ingurura jarraituz (“uharte” hitzetik dator, zeinak, euskaraz, bi uren arteko espazioa definitzen duen, auzoa Urederra eta Arruinaga erreken artean baitago, garrantzitsuak beste garai batean), jatorria Erdi Aroan duten bi dorre aurkituko ditugu.

Zaharrenak, Goiko Torrek –XV. mendekoa–, izaera militarra izan zezakeen Ugarte-Uribe bidean duen kokapenarengatik, defentsarako posizio moduan edo bidesaria kobratzeko. Dokumentuetan 1798an agertzen da lehen aldiz, Francisco de Ugarte eta Teresa de Ganari lotuta, nahiz eta eraikuntzaren data lehenagokoa izan. Oinplano angeluzuzena duen bolumen kubikoa da Goiko Torre, dimentsio txikiak dituena, bi solairutan eta ganberan banatua. Gezileiho ugari dauka, eta haren jatorrizko sarrera goratuta dago hegoaldeko partean.

Beko Torre, berriz, etxebizitzako eta nekazari-abeltzaintzako zereginetara izandako bilakaerak eta ezarritako gehigarri ugariek maskaratzen dute gaur egun, baina jatorriz XV. mendekoa da. Hala ere, XVIII. mendera arte ez zen agertu haren jabe Juan Ortiz de Ugarteri buruzko lehen aipamena, nahiz eta 1799an titularra María de Aguirre Mota izan.

Hemen amaituko da Erandioren jatorrietan zeharko ibilbidea, elizateko espaziorik landatarrenera gerturatu gaituen paseoa, dorrez, errotaz eta ermitaz zipriztindua. 2. autobus urbanoa har dezakezu (Martiartutorrea-Enekuri) edo zeure urratsetan atzera egin. Goierriko antzinako eskolen ondoan Bizkaibuseko geltoki bat aurkituko duzu, ibilbidearen hasierara eramango zaituena, Erandiogoikoan.

Zer hobe ibilbide honi ekiteko Axpeko Kaitik itsasadar langilea behatzea baino. Hemendik Bizkaiko Labe Garaietara, ezkerraldean, joateko irteten ziren ontzien etengabeko mugimendua gogora ekartzen digun behatoki paregabea.

Toki honetatik abiatuta eta itsasadarraren parean ibilita, Axpeko antzinako harrobia ikusiko dugu; handik erauzitakoak, XIX. mendearen amaieraz geroztik, Altzaga auzoaren zati bat betetzera bideratu ziren, besteak beste, baita itsasadarra bideratzera ere. Gaur egun eraikin berrien multzo bat ikusten dugun lekuan, Metalquímica del Nervión enpresa ezarri zen 1962an, pirita-, kobre- eta zink-errautsak kobrezko kontzentratuak eta burdin mea aberastua lortzeko baliatu zuen lehen enpresa Estatuan. Gaur egun industrialde bat dago leku horretan, eta harrobi zaharraren paretetan belatz batzuk ikusten dira.

Itsasadarreko errepidean aurrera egingo dugu; espazio honetan ibili zen, 1877az geroztik, animaliaz tiratutako Compañía Tranvía Bilbao a Las Arenas konpainiaren lehen tranbia, eskuinaldeko herriguneak lotzen zituena. Erandiok hainbat geraleku izan zituen: Desertu, Lutxana eta Axpe.

Bidearen zati honetan zegoen, gutxi gorabehera, Fraidearen Harkaitza, itsasgoran ezkutuan geratzen zena eta nabigatzea arriskutsu bihurtzen zuena. 1882an, Evaristo de Churrucak, Portuko Obren Juntako zuzendariak, behin betiko irtenbidearen alde egin zuen, bideratze-dike bat sortuz, Fraidearen Harkaitza haren parte zela. Horrela sortu zen Axpeko dartsena, 540 metro luze den dike bat, ilabez zedarritua. Horrela, Churrucak Axpeko bihurgunea leuntzea lortu zuen, eta marinelei eta nabigatzaileei hainbeste buruhauste eragindako itsasadarraren zati hau bideratzea.

Toki honetatik abiatuta Altzagako industria gunera iritsiko gara. Gestamp eraikina aurkituko dugu, automobilen osagarriak diseinatzera, garatzera eta fabrikatzera dedikatutako nazioarteko taldea. Eraikina, jatorriz, Industrias Aguirena enpresarena izan zen, makineria elektriko astunera dedikatua.
Alfredo Palomarrek 1953an diseinatua da, eta sarrera nagusiko atari klasizista dotorearengatik nabarmentzen da.

Eraikin honen aurrean Astilleros de Murueta enpresaren instalazioak ikusten dira, itsasontzien fabrika garrantzitsua, espezializazio handikoa, 156 metro luze den harmaila bat daukana. Haren pelikano motako garabiak udalerriko zeruan nabarmentzen dira, inguruak izandako ontzigintza tradizio luzearen enblema bihurtuta gaur egun. Ontziola hau 1941ean sortu zuen Tomás Ruiz de Velascok, eta 500 pertsona iritsi ziren lan egitera haren 40.000 metro koadroetan. Hemen egiten diren trabeskako ureratzeak itsasadar osoko deigarrienak dira.

Metro batzuk aurrerago, Sociedad Franco Española de Trefilería, Cablería y Tranvías Aéreos aurkituko dugu, Senret eta Chandonet frantsesek 1900ean sortua; haren eraikina Filiberto Bonvillain ingeniari frantsesak diseinatu zuen. Meatzaritzarako, zubietarako eta beste industria batzuetarako altzairuzko kableak egiteko asmoz sortu zen enpresa, eta, pixkanaka, sektoreko liderretako bat izatera iritsi zen. Gaur egun duen itxura, arrazionalista, 1939 eta 1967 artean Manuel eta Carlos Castellanosek egindako erreformen emaitza da.

Metro batzuk aurrerago, itsasadarrera irekitzen den plaza bat aurkituko dugu, leku egokia Erandioko ontziralekua behatzeko, gaur oso gutxi erabilia, baina garai batean langileek ezkerraldeko fabrika handietara joateko zuten modurik bizkor, ekonomiko eta sinpleena izana. Gune hau errepidetik igarotzen ziren edo kaian lehorreratzen ziren produktuen eta salgaien kontrolerako aduana ere izan zen. Oraindik ere kontserbatzen da itsasadarrean ikus zitezkeen portuko garabi urrietako bat. Puntu horretan bertan, ontziolaren aldameneko fatxadan margotu den horma-irudi handiari erreparatuko diogu. Wallrat enpresak 2007an egina, haren 72 metro koadroek itsasadarraren ur-goraldia islatzen dute (argazki eskerga bat balitz bezala). Horrez gain, espazio honetan Jon Alberdi artista ezagunaren altzairuzko eskultura ezarri da, 8,5 metroko altuera duena, eta izenburutzat Estelaren Barrutik.

Erriberako Erandion zeharko gure bisitan aurrera jarraitu eta metro batzuk aurrerago, Jado kalearen kantoian, kromatismo erakargarria duen etxebizitza eraikin bat aurkituko dugu. Rafael Fontán arkitektoaren obra, 1940koa, nabarmentzen da inguruan, adreiluzko plaketaren eta krema koloreko iztukuaren ondorioz. Paseoan jarraituz, Cooperativa del Siglo aurkituko dugu, Martín Luciano Echevarrik 1873an diseinatua eta Luis Arana Goirik 1928an erreformatua; haren ezaugarri nagusia lauzekiko aurrealdea da, zeinean kooperatibaren izena dagoen idatzita.

Toki honetatik aurrera, industria jarduerak Erandioko gune honetan utzitako arrastoa ikus dezakegu, batez ere ontzigintzaren sektorekoa. Hemen sortu zen lehen ontziola industriala, Astilleros Ardanaz, Rafael Olazabalek sustatua 1917an. Urte batzuk geroago, hemen bertan ezarri zen Astilleros Celaya –geroago, ASTACE–, proiektu enblematikoekin, Guayas eskola-itsasontzia, adibidez. Horren ondoan, eta Errontegiko zubiaren azpian (José Antonio Torroja ingeniariak 1977 eta 1979 artean eraikitako ingeniaritza industrialeko obra garrantzitsuenetako bat), Westinghouse enpresaren antzinako eraikina altxatu zen, 750 langile izatera iritsi zena. Hozkailuak, garbigailu automatikoak, aire egokituko aparatuak, plantxa elektro-automatikoak, trenetarako osagaiak, auto baten prototipoak, autobus elektrikoak eta abar fabrikatzen ziren han, eta gaur egun hainbat enpresa aterpetzen ditu.

Aurrerago, eta jada gure ibilbidearen amaieran, Asuaren eta Ibaizabal-Nerbioiren itsasadarren elkargunetik igaroko gara. Han altxatu zen, aspaldi jada,Lutxanako Zubi historikoa; duen kokapen estrategikoarengatik, Bilboren sarreran baitago, suntsitu egin zuten 1836an, lehen karlistaldian. Lutxanako Guduaren agertoki nagusia izan zen; beste ertzetik gurutzatu behar izan zuten liberalen eta Cabras, San Pablo eta Banderas mendietatik beren posizioa defendatzen zuten karlisten artekoa izan zen gudu hura.

Metro gutxi batzuk aurrerago, Lutxanaren erdigunera iritsiko gara; bertan, paseoa antzinako zirga-bidetik amaitzeko aukera daukazu, edo, bestela, lotura egin dezakezu Erandio Begibistaneko ibilbideetako beste batekin.

A partir de este punto y caminando junto a la ría podremos ver la antigua cantera de Axpe, cuyas extracciones fueron destinadas desde finales del siglo XIX, entre otras cosas, al relleno de parte del barrio de Altzaga, así como para al encauzamiento de la ría. Donde hoy vemos un grupo de nuevas construcciones, se instaló en 1962 la empresa Metalquímica del Nervión, primera fábrica en el Estado que aprovechaba las cenizas de pirita, de cobre y de zinc para obtener concentrados de cobre y mineral enriquecido de hierro. Actualmente el lugar lo ocupa un polígono industrial y en las paredes de la vieja cantera se pueden observar algunos cernícalos.

Avanzamos por la carretera de la ría, un espacio por el que, desde 1877, circuló el primer tranvía de tracción animal de la Compañía del Tranvía Bilbao a Las Arenas, que conectaba las poblaciones de la margen derecha. Erandio contó con varios apeaderos: Desierto, Lutxana y Axpe.

Aproximadamente en este tramo se encontraba la Roca del Fraile, que quedaba oculta durante la marea alta y hacía peligrosa la navegación. En 1882 Evaristo de Churruca, director de la Junta de Obras del Puerto, adoptó la solución definitiva, creando un dique de encauzamiento del que forma parte la Roca del Fraile. De esta manera nació la dársena de Axpe, un dique de 540 metros de longitud, jalonado por boyas de amarre. Así, Churruca conseguía suavizar la curva de Axpe y encauzaba esta parte de la ría que tantos quebraderos de cabeza había causado a los marinos y navegantes.

A partir de este punto alcanzamos la zona industrial de la zona de Altzaga. Nos toparemos con el edificio Gestamp, un grupo internacional dedicado al diseño, desarrollo y fabricación de componentes de automóvil. El inmueble perteneció en origen a Industrias Aguirena, dedicada a la maquinaria eléctrica pesada. Fue proyectado por Alfredo Palomar en 1953 y destaca por el regio pórtico monumental de marcado carácter clasicista en su entrada principal.

En frente de este edificio podemos ver las instalaciones de la empresa Astilleros de Murueta, importante fábrica naval, altamente especializada, que cuenta con una imponente grada de 156 metros de largo. Sus grúas de tipo pelícano destacan en el cielo del municipio, siendo hoy el emblema de la larga tradición naval de la zona. Estos astilleros fueron fundados en 1941 por Tomás Ruiz de Velasco, y llegaron a trabajar casi 500 personas en sus 40.000 m2. Las botaduras de costado que se realizan aquí son las más llamativas de toda la ría.

Unos metros más adelante nos encontramos con la Sociedad Franco Española de Trefilería, Cablería y Tranvías Aéreos, constituida en 1900 de la mano de los franceses Senret y Chandonet, cuyo edificio fue diseñado por el ingeniero francés Filiberto Bonvillain. La empresa nació con el fin de hacer cable de acero para la minería, puentes y otras industrias y, poco a poco, se convirtió en una empresa líder en el sector. Su aspecto actual, de carácter racionalista, es consecuencia de las reformas realizadas entre 1939 y 1967 por Manuel y Carlos Castellanos.

Unos metros más adelante encontramos una plaza que se abre a la ría, buen sitio para detenerse a contemplar el embarcadero de Erandio, hoy escasamente utilizado, pero que era la manera más rápida, económica y sencilla que usaban las y los trabajadores para ir a las grandes fábricas de la margen izquierda. Esta zona támbién fue una aduana para control de productos y mercancías, que pasaban por la carretera o desembarcaban en el muelle. Todavía se conserva una de las pocas grúas portuarias que se podían encontrar a lo largo de la ría. En este mismo punto nos fijaremos en el gran mural que se ha pintado en la fachada lateral del astillero. Realizado en 2007 por la empresa Wallart, sus 72 m2 plasman (como si de una enorme instantánea se tratase) la crecida de la ría. Además, en este espacio se ha instalado la escultura de acero del conocido artista Jon Alberdi, de 8,5 metros de altura, y que lleva por título Estelaren Barrutik.

Continuamos nuestra visita por esta parte del Erandio ribereño, y unos metros más adelante, haciendo esquina con la calle Jado, encontramos un edifico de viviendas de atractivo cromatismo. Obra del arquitecto Rafael Fontán, de 1940, la plaqueta de ladrillo y el estuco de color crema hacen que destaque en el entorno. Siguiendo este paseo nos topamos con la Cooperativa el Siglo, proyectado por Martín Luciano Echevarri en 1873 y reformado en 1928 por Luis Arana Goiri, siendo su rasgo más característico el frente de azulejos donde puede leerse el nombre de la cooperativa.

A partir de este punto podemos ver la huella que la actividad industrial ha dejado en esta zona de Erandio, principalmente el sector naval. Este es el lugar de nacimiento del primer astillero industrial, Astilleros Ardanaz, promovido por Rafael Olazabal en 1917. Años más tarde, aquí mismo se situará Astilleros Celaya -posteriormente ASTACE-, con proyectos emblemáticos como el buque escuela Guayas. Junto a este, y bajo el puente de Rontegi (una de las obras más importantes de ingeniería civil construido entre 1977 y 1979 por el ingeniero José Antonio Torroja), se levantó el hoy antiguo edificio de la Westinghouse, empresa que llegó a emplear a más de 750 trabajadores. En él se fabricaban refrigeradores, lavadoras automáticas, aparatos de acondicionamiento de aire, planchas electro-automáticas, componentes para trenes, prototipos de un coche, autobuses eléctricos… y hoy acoge distintas empresas.

Más adelante, y ya acabando nuestro recorrido, pasaremos por la confluencia de la ría de Asúa y la del Ibaizabal-Nervión. Allí se levantó, hace ya mucho tiempo, el histórico Puente de Lutxana que, por su emplazamiento estratégico, inmediatamente antes de entrar en Bilbao, fue destruido en 1836, durante la primera guerra carlista. Fue escenario principal de la Batalla de Luchana, entre los liberales, que tuvieron que cruzar desde la otra orilla, y los carlistas, que defendían la posición desde Monte Cabras, Sanpablomendi y monte Banderas.

Unos pocos metros más adelante llegamos al centro de Lutxana, donde tienes la posibilidad de finalizar el paseo por el antiguo camino de sirga, o bien de enlazar con otra de las rutas de Erandio Begibistan.

Axpe mendiaren behealdeak altxor ezezaguna gordetzen du. Gaur egun aparkalekua dena oraindik ere ikus daitekeen sumendi zahar baten nukleo trakitikoa izan zen duela milioika urte. Harrobiko aparkalekuaren amaieratik, Altzagarako norabidean eta trenbidearen ondoan, Axpe mendiaren hegaletara malkar pikoen bidez igotzen den bide batera iristen da. Berehala iritsiko gara 60 metro inguruko altuerara, ikusmira ederrak gozatzeko aukerarekin.

Bide hau sekretuz betea dago, harkaitz bolkaniko eta kolada multzo bat zeharkatzen baitu, oraindik ere jatorrizko egoeran mantentzen direnak, harrobiko erauzketa lanek ez dietelako eragin. Iritsi eta kraterraren oinarria inguratuko dugu, malkar pikoa daukan eta ikusgai dagoen kono bat. Ondoren, eta eskuineko lehen bidea hartzen baldin badugu, Axpe-Axpuru mendiaren gailurrera iristeko aukera izango dugu, Hirugurutzeta deitua; haren azpian dago kraterra.

Antzinako harrobiaren goiko bazterretik ibiliz kuaternarioko terraza horretara joango gara, eta haren ebaketa ikusiko dugu, Astrabudura igotzeko antzinako errepide gaur egun oinezkoentzako bide bihurtuan, eta han amaituko da gure ibilbidea. Azken ezusteko bat daukagu zain: bonba bolkanikoak, hemen gertatutako erupzioen lekukotasuna ematen duten aztarna materialak. Astrabuduko futbol zelaia eraiki zenean, hainbat tona pisatzen duten “lehergailu” hauek aurkitu zituzten.